राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ आणि भाजपत मधल्या काळात जो दुरावा होता, तो कमी झाल्याचे सांगितले जात असले, तरी सरसंघचालक मोहन भागवत अधूनमधून जी कानटोचणी करतात, त्यावरून राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची भारतीय जनता पक्षासोबतची नाराजी संपली आहे, असे अजिबात वाटत नाही. विरोधी पक्षांसोबत सत्ताधाऱ्यांनी कसे वागले पाहिजे, इथपासून हिंदू धर्म कसा सर्वसमावेशक आहे, ‘जय श्रीराम’ आणि ‘भारत माती की जय’या घोषणा देण्यालाही काही मर्यादा असतात, असे त्यांचे सांगणे अनेक संकेत देत आहेत. भाजपच्या दोन राजकीय घोषणांबाबत भागवत यांनी ज्या प्रकारे परखड भूमिका मांडली, त्यावरून देशातील बदलत्या राजकीय समीकरणांनी आता संघाचीही चिंता वाढू लागली आहे, असे दिसते. अयोध्येतील भाजपच्या पराभवाची वेदना भागवत यांनी एका कार्यक्रमात घोषणाबाजी करणाऱ्या लोकांना ज्या प्रकारे फटकारले, त्यावरूनही जाणवू शकते. ‘सनातन धर्माच्या उदयाची वेळ आली आहे. लोकांनी वैदिक जीवन अंगीकारले पाहिजे’, असे सांगताना त्याची व्यापक व्याख्याही भागवत यांनी केली. हिंदू समाज हा देशाचा कर्ता आहे. तो संयमी आहे. सर्वांना सामावून घेणारा आहे. सर्व काही सहन करण्यास तयार आहे, असे सांगताना त्यांनी हिंदू धर्म सहिष्णू असतो, याची उदाहरणे दिली. ‘जय श्री राम’ आणि ‘भारत माता की जय’ या आजवर भाजपच्या कार्यक्रमांमध्ये अधिकृत घोषणा म्हणून दिल्या जात होत्या. परिवारात जोष निर्माण करण्यासाठी त्या आवश्यक असल्या, तरी त्यातून इतरांना कमी लेखण्याचा, त्यांना डिवचण्याचा हेतू असल्याने त्या अनेकदा वादाच्या भोवऱ्यातही सापडल्या आहेत. या घोषणा आता सर्वंच ठिकाणी देण्याची आवश्यकता नाही, असे त्यांनी ठणकावून सांगितले. देशात सहमतीचे सरकार असताना हे तर कटाक्षाने लक्षात ठेवले पाहिजे, याची जाणीव त्यांनी करून दिली आहे. एका पुस्तकाच्या प्रकाशनाच्या निमित्ताने संघप्रमुख भागवत यांचे दिल्लीत आगमन होताच समर्थकांनी त्यांचे पारंपरिक शैलीत स्वागत केले; मात्र त्यांना ती पद्धत अजिबात आवडली नाही. भागवत यांनी घोषणाबाजी करणाऱ्यांना फटकारले, त्यावरून हे समजू शकते. संघ आणि भाजपशी संबंधित सर्व कार्यक्रमांमध्ये आतापर्यंत ‘जय श्री राम’ आणि ‘भारत माता की जय’च्या घोषणा दिल्या जात आहेत. संसदेतही भाजपचे सदस्य जोरदार घोषणा देताना विरोधकांना डिवचतात. या पार्श्वभूमीवर भागवत यांनी भाषणाला सुरुवात केली ते व्हा त्यांचा भर प्रथम या मुद्द्यावर दिसून आला. प्रत्येक गोष्टीसाठी एक खास जागा असते… आणि हे घोषणांनाही लागू होते; पण ही ती जागा नाही, असे सांगताना त्यांनी अशा घोषणा सर्वंच ठिकाणी देण्याची गरज नसल्याचा मुद्दा अधोरेखित केला. विशेषतः भाजपसाठी हा सल्ला आहे.
हिंदुत्वाच्या राजकारणाबाबत आपण आत्तापर्यंत जी भूमिका घेत आलो आहोत, त्यातून हे ‘यू-टर्न’ घेण्यासारखे आहे, असे कुणाला वाटले असेल; परंतु घोषणा लोक जोडण्यासाठी असतात, तोडण्यासाठी नसतात, याची जाणीव त्यांनी करून दिली. भागवत यांच्या घोषणा आणि पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांचा पश्चिम बंगालमधील कार्यक्रम, त्यात मुख्यमंत्री ममता बॅनर्जी यांना चिडवण्यासाठी पवित्रा घोषणांचा होत असलेला वापर हे दृश्य कदाचित यांच्या डोळ्यासमोर आले असावे. भाजपच्या नेत्यांच्या या घोषणांमुळे ममता सर्वात जास्त चिडल्या. अनेकदा त्यांचा संयम सुटला आहे. असा त्रास झालेल्या ममता या एकमेव नेत्या नाहीत. आम आदमी पक्षाचे नेते अरविंद केजरीवाल, बसप प्रमुख मायावती यांनाही अशा समस्येचा सामना करावा लागला आहे. याची साक्ष देणारे असे अनेक प्रसंग आले आहेत. बिहारचे मुख्यमंत्री नितीश कुमार यांना ममता बॅनर्जींप्रमाणे राग येत नाही; पण ते निश्चितच अस्वस्थ होतात. २०१९ च्या निवडणुकीच्या प्रचारादरम्यान हे दिसून आले, भाजप नेते मंचावर पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्यासह या घोषणा वारंवार देत राहिले, तेव्हा नितीश कुमार शांतपणे हसताना दिसले. २०२१ च्या पश्चिम बंगाल निवडणुकीपूर्वी नेताजी सुभाषचंद बोस यांच्या संदर्भात कोलकाता येथे एक कार्यक्रम आयोजित करण्यात आला होता. केंद्र सरकारने आयोजित केलेल्या कार्यक्रमात मोदी उपस्थित होते आणि राजशिष्टाचारानुसार या कार्यक्रमाला ममता बॅनर्जीही आल्या होत्या. कार्यक्रमात उपस्थित काही लोकांनी ‘जय श्री राम’च्या घोषणा देण्यास सुरुवात केली. अशा घोषणा ऐकून ममता गप्प होत्या. त्यांनी इतके मौन पाळले, की त्यांनी कार्यक्रमात भाषण करण्यासही नकार दिला. नेताजींच्या कार्यक्रमानंतर पश्चिम बंगालमध्ये कार्यरत संघाच्या स्थानिक पदाधिकाऱ्यांच्या नाराजीची बातमी आली. तेव्हाही संघाला नेताजींच्या कार्यक्रमात ममता बॅनर्जी यांना रागावलेले पाहायचे नव्हते, जेणेकरून बंगालच्या जनतेवर त्याचा भावनिक परिणाम होईल आणि त्याची किंमत भाजपला चुकवावी लागेल, असे दिसत होते. त्यानंतर ममता यांनी मोदी यांच्यासोबत कोणत्याही व्यासपीठावर यायचे टाळले आणि त्यांचा भाजप विरोध अधिक कडवा होत गेला. सर्व ताकद वापरूनही भाजपला नंतरच्या निवडणुकीत काहीही मिळू शकले नाही आणि २०२४ मध्येही २०१९ सारख्या लोकसभेच्या जागा मिळवता आल्या नाहीत. ममता बॅनर्जींच्या विरोधात जाण्याची मर्यादा असते, हे भाजपलाही माहीत आहे, कारण नितीश कुमार आणि चंद्राबाबू नायडू यांनी विचार बदलला, तर पुढे कोण जबाबदारी घेणार? खबरदारीची व्यवस्था करावी लागेल. आत्तापर्यंत ममता बॅनर्जींसारख्या भाजपच्या घोषणाबाजीत इतर कोणाला काही अडचण आलेली नाही; पण भागवत यांच्या नव्या सल्ल्याने काही ठोस संकेत नक्कीच मिळतात.
‘जय श्रीराम’च्या घोषणा दिल्याने नाराज होण्याची भागवत यांची ही पहिलीच वेळ नाही. मागे एकदा, ‘आपण मोठ्याने ‘भगवान जय श्री राम’चा नारा लावतो; पण आपणही त्यांच्यासारखे व्हायला हवे, असे त्यांनी सांगितले होते. सेवाकार्य घोषणाबाजीतून होत नाही, प्रयत्न जमिनीवरच करावे लागतात. जर आपण मनापासून काम केले, तर देशाचा विकास होण्यापासून कोणीही रोखू शकत नाही. त्यासाठी सर्वांना आपला भाऊ मानावा लागेल. सेवा आणि लोककल्याणाचे काम केवळ घोषणाबाजीने होत नाही, तर त्यासाठी पूर्ण जाणीवेने जमिनीवर काम करावे लागेल, असे भागवत म्हणाले. गेल्या ७५ वर्षात आपण त्या दिशेने वाटचाल केली नाही. वेदांच्या काळापासून संपूर्ण भारताला आपला मानण्याची परंपरा आहे. वेदांच्या काळापासून संपूर्ण भारत आपला आहे, अशी परंपरा आहे. हा विचार घेऊन काम केले आणि या पृथ्वीतलावर जन्माला आलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला आपला भाऊ-बहीण मानले, तर आपल्याला प्रगतीपासून कोणीही रोखू शकत नाही. स्वातंत्र्यानंतर आपण ज्या गतीने प्रगती करायला हवी होती, तशी प्रगती झालेली नाही; पण जर आपण आपला अहंकार बाजूला ठेवून काम केले, तर आपण ध्येय गाठू शकतो, असा विचार त्यांनी मांडला. लोकसभा निवडणुकीत राजकीय पक्षांनी शिष्टाचार पाळले नाही, अशी टीका त्यांनी केली आहे. लोकशाहीत विरोधकांना विरोधक न मानता त्यांची मतेही पुढे यायला हवीत, असेही भागवत म्हणाले. ‘निवडणुका लढवताना शिष्टाचार आहे. तो शिष्टाचार राखला गेला नाही. निवडणूक लढवतानाही शिष्टाचार पाळला गेला नाही, कारण आपल्या देशापुढील आव्हाने संपलेली नाहीत, म्हणून शिष्टाचार पाळणे आवश्यक आहे. तसे झाले नाही,’अशी व्यथा त्यांनी व्यक्त केली. एकमत निर्माण करण्यावर भर देताना भागवत म्हणाले, की लोकशाहीत स्पर्धा असते; परंतु कोणीही इतरांना मागे ढकलू नये. प्रत्येक व्यक्तीचे मन आणि मानसिकता वेगवेगळी असते, त्यामुळे एकसारखे विचार असणे शक्य नाही; परंतु जेव्हा समाजातील लोक भिन्न विचार असूनही एकत्र येण्याचा निर्णय घेतात, तेव्हा परस्पर संमतीने दोन पक्ष तयार होतात. संसद, त्यामुळे दोन्ही बाजू समोर आल्या आहेत, स्पर्धेतील लोकांमध्ये एकमत निर्माण करणे थोडे कठीण आहे. ईशान्येकडील मणिपूर या राज्यात गेल्या दीड वर्षांपासून अशांतता आहे. हे राज्य होरपळत असताना संवादाची दारे बंद आहेत. मणिपूरबद्दल चिंता व्यक्त करताना भागवत म्हणाले, की ईशान्येकडील राज्य एक वर्षापासून शांततेची वाट पाहत आहे आणि त्याला प्राधान्य देणे आणि त्याकडे लक्ष देणे हे आपले कर्तव्य आहे, याची जाणीव त्यांनी भाजपला करून दिली. लोकशाहीत स्पर्धा आहे; परंतु सहमती निर्माण करण्यासाठी कोणीही इतरांवर दबाव आणू नये, असा सल्ला त्यांनी दिला. प्रत्येक व्यक्तीचे मन आणि मानसिकता वेगवान असते. त्यामुळे एकसमान विचार होणे शक्य नसते; परंतु जेव्हा समाजातील लोक भिन्न विचारांचे असूनही एकत्र येण्याचा निर्णय घेतात, तेव्हा परस्पर संमतीने दोन्ही बाजूंनी संसद स्थापन केली जाते. दोन्ही बाजू पुढे आल्या आहेत, लोकांमध्ये स्पर्धा निर्माण करणे थोडे अवघड आहे, त्यामुळे आम्हाला बहुमताची आशा आहे, येथे स्पर्धा आहे, परस्पर युद्ध नाही, याची जाणीव त्यांनी करून दिली.