यातायाती धर्म नाही विष्णूदासा

वारकरी संप्रदाय कोणत्याही एका जातीचा किंवा धर्माचा नाही
आषाढीला पंढरपूरच्या दिशेने सर्व संतांच्या दिंड्या निघतात. तेव्हा जात-धर्म, गरीब-श्रीमंत, स्री- पुरुष असा कोणताही भेद उरत नाही. सर्वजन एकाच पातळीवर आलेले दिसतात. प्रत्यक्ष समाजामध्येही सर्व भेद नाहीसे होऊन सामाजिक समतेचे स्वप्न संविधान कर्त्यांनी पाहिले आहे. म्हणूनच वारकरी संप्रदाय आणि संविधानामध्ये अनेक ठिकाणी परस्पर पुरकता दिसते.
भारतीय संविधानामध्ये आणि वारकरी संत परंपरेमध्ये काय परस्परपूरकता आहे? यातील मोजके आणि ठळक मुद्दे आपण विचारात घेऊया.
भारतीय संविधान हे कुठल्या एका जातीचे नाही, एका धर्माचे नाही, एका पक्षाचे नाही आणि एका प्रांताचे नाही. त्याचप्रमाणे वारकरी संत चळवळ सुद्धा कुठल्या एका जातीची, धर्माची, पंथाची आणि प्रांताची नाही. गेली सातशे वर्षे ही चळवळ समाजातील सर्व लोकांना सोबत घेऊन चाललेली आहे. संविधानाचे महत्वाचे मूल्य समता आहे. वारकरी चळवळीमध्येही प्रामुख्याने समता आपल्याला दिसते आहे. सर्व जातीचे संत वारकरी संप्रदायात कार्यरत होते. तरी जातीयतेवरून कुणी कुणाला कमी लेखले नाही. उलट एकमेकांचा गौरव केला. संतांच्या यादीवर नुसती नजर टाकली तरी आपल्याला या संतांच्या जाती लक्षात येतात. वेगवेगळ्या समाज घटकातून ही संतमंडळी आली होती आणि वारकरी चळवळीत येत असताना सर्व संत आपल्या जातीचा अभिनिवेश बाजूला ठेवत होते. त्यांनी आपण ‘या जातीचे आहोत’ असं ठळकपणे नमूद केलेले दिसून येतं. पण त्या जातीचा अभिमान बाळगत दुसऱ्याचा द्वेष केलेला नाही. संताचं नाव घेतलं तरी त्याची जात कुठली होती हे आपल्या लक्षात येते. सावता महाराज म्हटलं की माळी, सेना महाराज म्हटलं की न्हावी, नरहरी महाराज म्हटले की सोनार हे आपल्या लक्षात येतं. हे सगळं मी सांगायची गरज नाही. जगद्गुरु संत तुकाराम महाराज यांनी लिहिलेल्या एका अभंगामध्ये कोणकोणत्या संतांबरोबर भगवंतांनी काय काय काम केलं आणि केलेलं काम हे त्या संताच्या जातीचा निर्देश करणारे होते हे आपल्याला दिसून येतं. एक अभंग आहे,
उच नीच काही नेणे भगवंतl
तिष्टे भाव भक्त देखोनियाll
भगवंत कोणालाही उच्च मानत नाहीत आणि कोणालाही नीच मानत नाहीत. कोणालाही वरचा म्हणत नाहीत आणि कोणालाही खालचा मानत नाहीत. हेच आपलं संविधान म्हणतं. आपले संविधान कोणालाही वेगळ्या प्रकारची किंवा विशेष वागणूक देत नाही तसेच आपली वारकरी परंपरा कोणालाही वेगळी वागणूक देत नाही. वरील अभंगांतील तिसऱ्या चरणामध्ये तुकाराम महाराज सांगतात-
चर्म रंगू लागे रोहिदासा संगेl
कबीराच्या मागे शेले विणेll
भगवंत रोहिदासाला कातडेसुद्धा रंगवू लागतो, कबीराला शेले विणू लागतो. संत तुकाराम महाराज पुढे सांगतात,
सज्जन कसाया विकू लागे मांसl
माळ्या सावतास खुरपू लागेl
या अभंगातील शब्द आपण अधिक बारकाईने पाहिले तर आपल्या एक लक्षात येतं की यांच्यासोबत काम करत असताना भगवंताने असं नाही सांगितले की ‘तुम्ही माझे अभंग लिहा, मी तुमचं काम करून देतो’ मग काय म्हटले त्यांनी? तुम्ही जर तुमचं काम करत असाल तर भगवंत तुमच्याबरोबर आहे. इथे सज्जन कसायाचा व्यवसाय हा मांस विकणे आहे, मग सज्जन कसाई जर आपला मांस विकण्याचा व्यवसाय करत असतील तर भगवंत ते मांस विकण्याचेसुद्धा काम करतो. यातून आपल्याला वारकरी संप्रदायाचा विशाल दृष्टिकोन दिसून येतो.
आजच्या परिप्रेक्षामध्ये जातीय आणि धार्मिक द्वेष दिसून येत आहे. कुणीतरी कुठल्यातरी प्रकारचे मांस खाल्ले किंवा मांस आपल्याकडे ठेवले असा संशय घेऊन एखाद्याला मारलं जातं. आम्ही वारकरी आहोत. गळ्यामध्ये तुळशीची माळ आहे. आम्ही मांस खात नाही पण एखाद्याचा व्यवसाय जर मांस विकणे असेल आणि त्याला जर आमचा भगवंत सहकार्य करत असेल तर आम्ही कुणीतरी मांस विकतो, मास खातो, मास बाळगतो म्हणून त्याचा द्वेष करत नाही. हा आमच्या वारकरी संप्रदायाचा विशाल दृष्टिकोन आहे. या सगळ्या संतांनी जे काम केलं ते आपला कामधंदा सोडून केलं नाही. वारकरी संतांनी आपल्याला मूळ संदेश दिलेला आहे की, आपलं जे काम आहे त्या कामाला प्राधान्य दिले पाहिजे. संतांनी आणखी एक संदेश दिला की, तुम्हाला भक्ती करण्यासाठी घरदार सोडण्याची गरज नाही. ज्ञानेश्वर महाराज हरिपाठाच्या पहिल्या अभंगात सांगतात की,
असोनि संसारी जिव्हे वेगू करी l
संसारामध्ये, कामांमध्ये असताना भगवंताचे नामस्मरण करायचं, पूजा करायची.
अन्य एका अभंगात संत सांगतात,
कामामध्ये काम काहे म्हणा राम राम l
काम करत असताना भक्ती करायची, आपलं काम सोडायचं नाही. येथे कामाला प्राधान्य दिलेले दिसून येतं. तुम्ही तुमचं काम मनापासून करत असाल तर भगवंत तुमच्याबरोबर आहे असा संदेश आपल्याला ते देतात. संत सावता महाराज यांचे एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे. आरण हे गाव पंढरपूर पासून 35 कि.मी. वर आहे. एवढं कमी अंतर असूनही सावता महाराज एकदाही पंढरपूरला गेले नाहीत. आमच्या वारकऱ्यांची दिंडी निघत होती तेव्हा सावता महाराज मळ्यामध्ये मोटीवरून शेताला अभंग म्हणत पाणी देत होते आणि शेतातील भाजीमध्येच विठ्ठलाला पहात होते.
कांदा मुळा भाजी l
अवघी विठाबाई माझी l
लसूण मिरची कोथिंबिरीl
अवघा झाला माझा हरीll
पंढरपुरबद्दल सावता महाराज म्हणतात-
विहिर नाडा मोट दोरी l
अवघी व्यापिली पंढरीll
अशाप्रकारे आपल्या कर्तव्याला, कामाला महत्त्व दिलेले आहे. यातून मला एकच सांगायचे आहे की सर्व जातीचे संत वारकरी संप्रदायामध्ये होते.
केवळ अनेक जातीचे नाही तर अनेक धर्मांचेही संत आपल्याला वारकरी संप्रदायामध्ये असल्याचे दिसून येतात. ते सुद्धा मी सांगायची गरज नाही. तुकाराम महाराजांनी लिहून ठेवले आहे. तुकाराम महाराज सांगतात,
कबीर मोमीन लतिफा मुसलमान l
सेना न्हावी जाण विष्णुदासll
मोमीन असणारे कबीर, मुसलमान असणारे लतिफा आणि शेख महंमद मुसलमान आहेत. हे वेगवेगळ्या धर्मांचे जरी असले तरी ते वारकरी संप्रदायामध्ये समान आहेत, सारखे आहेत. वारकरी संप्रदायाने सर्व जाती- धर्मांच्या लोकांना बरोबर घेऊन चालण्याची भूमिका घेतली आहे. खरं तर कबीर उत्तर भारतातले पण उत्तर भारतातल्या कबीरांना या वारकरी संप्रदायाने इतकं जवळ केलं, हृदयाशी लावलं की त्यांचे अनेक दोहे हे वारकरी कीर्तनामध्ये, भजनामध्ये, दिंडीमध्ये गायीले जातात. कबीरांचा वेगळ्या प्रकारचा दुस्वास कोणी केला नाही. आमचे शेख महंमद हे नगर जिल्ह्यातल्या श्रीगोंदाजवळचे. यांनी इतके सुंदर अभंग लिहिलेले आहेत की त्यांचा अभंग गायीला जात नसेल असा एकही वारकरी फड आपल्याला पाहायला मिळणार नाही. शेख महंमद म्हणतात,
काटे केतकीच्या झाडाl
आत फुलला केवडाll
शेख महंमद अविंदl
त्याचे हृदयी गोविंदll
मी अविंद जरी असलो तरी माझ्या हृदयामध्ये गोविंद आहे. अशा प्रकारची वारकरी संप्रदायाबरोबर जोडून घेण्याची भूमिका शेख महंमदानी ठेवलेली होती. ते वारकरी आणि शेतकरी जीवन खूप चांगल्या प्रकारे एका अभंगामध्ये मांडतात,
कधी खाये तूपरोटीl
कधी राहे अर्धपोटीll
कधी सज्जनांचा संगl
कधी दुर्जनांची भेटीll
अशाप्रकारे शेख महंमद मुस्लिम असतानासुद्धा वारकरी संप्रदायाचा समतेचा विचार घेऊन चालताना आपल्याला दिसतात.
शेख महंमद, कबीर, लतीफा यांच्या बद्दल सांगितलं, पण हा फार जुना काळ झाला. आज आपण संपूर्ण देशामध्ये पाहिले तर मुस्लिम समाजाबद्दल विद्वेष पसरविण्याचे काम काही मंडळी जाणीवपूर्वक करत आहेत. दरोडे घालणारे हे फक्त मुसलमान असतात, बॉम्बस्फोट करणारे फक्त मुसलमान असतात, दंगल घडवणारे फक्त मुसलमान असतात, इतकच नव्हे आज कोरोनाचे संकट हे संपूर्ण जगावर घोंगावत आहे, तो कोरोना देशामध्ये पसरविण्याचे काम सुद्धा मुसलमानांनी केलं, असा विद्वेषाचा विखार पसरविण्याचं काम काही मंडळी जाणीवपूर्वक करत आहेत. तुम्ही म्हणाल, महाराज! हे जुने नका सांगू आम्हाला! आज इतक्या मोठ्या प्रमाणामध्ये हे विद्वेषाचे वातावरण सगळीकडे असताना असा कोणता मुसलमान आहे का की, जो खांद्यावर वारकरी संतांचा विणा घेतो, हातामध्ये टाळ घेतो आणि समतेचा विचार गावागावांमध्ये पोहोचवून सामाजिक ऐक्य साधण्याचा प्रयत्न करतो? असा एक तरी कीर्तनकार आहे का? आपल्या माहितीसाठी सांगतो की, आजही जवळपास 22 मुसलमान कीर्तनकार-भारुड, भजन गायक दररोज खांद्यावरती विणा घेऊन हा वारकरी संतांचा समतेचा विचार गावागावांमध्ये कीर्तन, भजन, भारताच्या माध्यमातून सांगत आहेत. ज्यामध्ये औरंगाबादचे ताजुद्दीन महाराज शेख, निफाडचे जलाल महाराज सय्यद, भारूडकार आमीन महाराज सय्यद, महम्मद महाराज, आतार महाराज इत्यादी 22 मुसलमान कीर्तनकार आज समाजामध्ये प्रबोधन करीत आहेत. सातारा जिल्ह्यातले अकबर आबा कुशीकर यांचे भजन अत्यंत लोकप्रिय होतं. किर्तन आणि भजन ही त्यांची आवड होती.
माऊली महावैष्णव ज्ञानेश्वर महाराजांच्या आषाढी पालखी सोहळ्यामध्ये एक दिंडी सर्वांचं लक्ष वेधून घेणारी असते ती दिंडी आहे जैतुनबी आक्का शेख यांची. जैतुनबी आक्का मुस्लिम धर्मामध्ये जन्माला आल्या पण मुस्लिम असून त्यांनी गळ्यामध्ये तुळशीची माळ घातली आणि वारकरी संप्रदायाचा हा विचार स्वीकारून कीर्तनाच्या माध्यमातून गावागावांमध्ये पोहचविण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी स्वतःची दिंडी काढली. त्यांच्या दिंडीमध्ये अनेक वारकरी सहभागी झाल्याचे आपल्याला दिसून येतात. तिथे त्यांनी जात-धर्म विसरून गेल्याचं आपल्याला पाहायला मिळतं.
ख्रिश्चन धर्माबद्दल सुद्धा लोक विद्वेष पसरविण्याचा प्रयत्न करतात. ख्रिश्चनांनी पूर्वी पाव टाकून लोकांना धर्मांतरित केलं आणि अलीकडे त्यांच्या शिक्षण संस्थांचा, सेवा उपक्रम, दवाखाने, अनाथ आश्रम आहेत त्यांचा उद्देश लोकांचं कल्याण करण्यापेक्षा त्यांच्या मनामध्ये धर्मांतराची भावना रुजवण्याचा असतो, असा प्रचार केला जातो. मग या ख्रिश्चन समुदायानं वारकरी संतांचा समतेचा विचार समाजामध्ये पोहोचविण्यासाठी काही प्रयत्न केले आहेत का? असा विचार आपल्या मनामध्ये येऊ शकतो. वारकरी संप्रदायाचा ‘पाचवा वेद’ म्हणून ज्याचा गौरव केला जातो ती तुकारामांची गाथा पहिल्यांदा सरकारी खर्चाने प्रसिद्ध करून कमीत कमी किमतीत लोकांना उपलब्ध करून देण्याचा पहिला प्रयत्न करणारा कोणताही हिंदू राजा नव्हता, हिंदू पंतप्रधान नव्हता, हिंदू मुख्यमंत्री नव्हता, हिंदू पाटील नव्हता वा हिंदू सावकार नव्हता तर तुकाराम महाराजांची गाथा सरकारी खर्चातून प्रकाशित करून त्या कमीत कमी किमतीत लोकांना उपलब्ध करून देणारा जगातला पहिला माणूस कोण असेल तर ते ख्रिश्चन ग्रँट अलेक्झांडर आहेत. ग्रँट अलेक्झांडर हे इंग्रजांच्या काळात मुंबई विद्यापीठाचे कुलगुरू होते. इंग्रज आपल्या देशामध्ये आले ते आज आले आणि उद्या त्यांनी इथला राज्यकारभार हातात घेतला असं झालं नाही. इंग्रजी याठिकाणी व्यापारी म्हणून आले, ईथल्या संस्कृतीचा अभ्यास केला, इथल्या मातीचा अभ्यास केला, इथले ग्रंथ साहित्य यांचा अभ्यास केला. इथल्या साहित्याचा अभ्यास करण्याची जबाबदारी ही शिक्षणतज्ञ असणाऱ्या अलेक्झांडर साहेबांनी आपल्या खांद्यावर घेतली होती. ते इथल्या वेगवेगळ्या विचारवंतांचे साहित्य वाचत होते. कन्नड भाषेतील बसवेश्वरांची वचने जर समजून घ्यायची झाली तर ते इंग्रजी आणि कन्नड भाषा अवगत असणाऱ्या माणसाना जवळ करायचे आणि ते साहित्य समजून घ्यायचे. कबीर महाराजांचे दोहे समजून घ्यायचे झाले तर ज्यांना हिंदी आणि इंग्रजी येते त्यांना जवळ करायचे आणि त्याचे इंग्रजीत आकलन करून घ्यायचे. असे वेगवेगळ्या भाषेतले संतांचे विचार समजून घेत असताना त्यांच्या वाचनामध्ये संत तुकाराम महाराजांची गाथा आली. आणि गाथेतील एकेक अभंग ते मराठी माणसाकडून समजून घेऊ लागले. एका अभंगात तुकाराम महाराज म्हणतात,
नव्हती ते संत करिता कीर्तन l
सांगता पुराण नव्हती संत ll
कुणी कितीही चांगले कीर्तन केले तरी तो संत होऊ शकत नाही. कुणी मंदिरांमध्ये खूप सुंदर पणे पुराण समजून सांगत असेल तरी तो संत होऊ शकत नाही. संतांच्यासारखे एखादे काव्य करून कोणी अभंग रचण्याचा प्रयत्न केला तरी तो अभंग करणारासुद्धा संत होऊ शकत नाही. असं तुकाराम महाराज सांगतात.
नव्हती ते संत करिता कीर्तनl
सांगता पुराण नव्हती संतll
तुकाराम महाराज म्हणतात, माळामुद्रा घातल्याने संत होता येत नाही. मग महाराजांना लोकांनी विचारलं, महाराज भगवे कपडे घातल्याने तर संत होता येते का? महाराज म्हणतात, भगवे कपडे घातल्याने संत होता येत नाही असं नाही, पण कुणीतरी भगवे कपडे घातले असेल आणि मलाच संत म्हणा! असं म्हणत असेल तर त्याला संत म्हणता येणार नाही. महाराज म्हणतात,
भगवे तरी श्वान सहज वेश त्याचा l
तेथे अनुभवाचा काय पंथll
फक्त भगवे कपडे घातले म्हणून कोणीतरी मला संत म्हणा! असं म्हणत असेल तर गावातल्या कुत्र्यांनाही संत म्हणावे लागेल. कारण गावातील अनेक कुत्र्यांचा रंग भगवा आहे, मग सगळ्याच कुत्र्यांना संत म्हणावे काय?
बोगस संतांचा उदो उदो करणारी यंत्रणा इथं कार्य करीत आहे. ते भोंदूबाबाचाही प्रचार करतात. ते म्हणतात, आमचे बाबा इतके श्रेष्ठ आहेत की, सहा महिने गुहेत राहतात आणि एकच महिना बाहेर येतात, ज्यांचे भाग्य थोर आहे त्यांनाच बाबांचे दर्शन मिळतं.
मग लोकांचीही उत्सूकता वाढते त्यांना वाटते, ते मग त्या प्रचार करणा-या शिष्याकडे त्या बाबाच्या दर्शनाची इच्छा व्यक्त करतात, ते बनेल शिष्य अधिकच बाबांचे कौतुक करून, थोर भाग्य असल्याशिवाय दर्शन होत नाही, असे ठासून सांगतात. आपण पूर्णपणे त्यांच्या कह्यात गेलो आहे, असे लक्षात आले की, ते हळूच म्हणतात….
मी तुमच्या दर्शनाची व्यवस्था करतो. तुम्ही बाबाच्या मठासाठी काही व्यवस्था करा. म्हणजे मोठी देणगी द्या. अशा देणगी घेऊन दर्शन देणा-याचे दर्शन घ्यावे का, असे तुकाराम महाराजांना विचारले, तेव्हा महाराज म्हणतात, इतका आटापिटा करून त्याचे दर्शन घ्यायला जातोस तर त्याचे मोठेपण काय आहे?
दर्शन उत्सूक म्हणतो ते, सहा महिने गुहेत राहतात
मग तुकाराम महाराज म्हणतात, अरे केवळ सहा महिने गुहेत राहतो म्हणून त्याचे दर्शन घ्यायचे असेल तर उंदराचे घे ना! ते बारा महिने गुहेत राहतात.
मग लोक महाराजांना विचारतात, महाराज! तुम्ही कीर्तनकारांना संत म्हणत नाही, तुम्ही पुराण वाचणाऱ्यांना संत म्हणत नाही, तुम्ही अभंग लिहिणाराला संत म्हणत नाही, तुम्ही गुहेत राहणाऱ्याला संत म्हणत नाही, भगवे कपडे घालणाऱ्याला संत म्हणत नाही. मग या जगात संतच नाहीत का? तेव्हा तुकाराम महाराज सांगतात, आहेत ना! मग ते आपल्या सर्वांच्या जिभेवर असणारी संतांची व्याख्या सांगतात.
जे का रंजले गांजलेl
त्यासी म्हणे जो आपुलेll
तोचि साधू ओळखावाl
देव तेथेची जाणावाlll
जो रंजल्या गांजलेल्यांची सेवा करतो, तो lखऱ्या अर्थाने संत आहे. हा अभंग ग्रँट अलेक्झांडर यांनी द्वीभाषिकाकडून ऐकला आणि ते प्रभावित झाले. गोरगरिबांची, रंजल्यागांजलेल्यांची सेवा करणाऱ्याला संतत्व बहाल करणारे तुकाराम महाराज खरे एकमेव विचावंत आहेत अशी त्यांना खात्री पटली. त्यांनी तुकारामांची गाथा समजून घेतली. शेतकरी, कष्टकरी, विद्यार्थी, सामाजिक समता, अंधश्रद्धा इत्यादीबाबतचे तुकोबारायांचे विचार सांगणारी गाथा त्यांनी झपाटल्यासारख्या समजून घेतली. त्यांना वाटले समाजात डोळसं विचारांच्या पिढ्या जर घडवायच्या असतील तर हा संत तुकाराम महाराजांचा विचार गावागावात गेला पाहिजे. त्यासाठी तुकारामांची गाथा कमी किंमतीत लोकांना उपलब्ध करून दिली पाहिजे. ती कमी किमतीत द्यावयाची असेल तर त्याच्या प्रकाशनाची जबाबदारी सरकारने घेतली पाहिजे. मग आलेक्झांडर यांनी इंग्रज सरकारच्या खजिन्यातून 24000/- रुपये (चोवीस हजार रुपये) खर्च करून तुकारामांची गाथा 1868 प्रसिद्ध केली. तात्पर्य हे की एका ख्रिश्चन माणसाने वारकरी विचार पुढे घेऊन जाण्याचा प्रयत्न केला. अगदी अलीकडचे उदाहरण सांगायचं झालं तर अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष फादर फ्रान्सिस डिब्रिटो यांनीसुद्धा संत साहित्यावर अभ्यास केलेला आहे. अशा प्रकारे सर्व धर्मांच्या लोकांनी वारकरी संप्रदायाबरोबर काम करून समतेचा विचार लोकांपर्यंत नेण्याचा प्रयत्न केला आहे. म्हणूनच वारकरी संप्रदायाला कोणत्याही एका धर्मात बंदिस्त करता येणार नाही. वारकरी संप्रदाय हा सर्व जातींचा, सर्व धर्मांचा, सर्व पंथाचा आहे. तसेच भारतीय संविधान ही सर्व जात, धर्म, पंथाचे आहे.
क्रमश: